Etyka zawodowa - dobra praktyka w procesie dydaktycznym

Kończąc swoją działalność w kadencji 2002 - 2005, Senacka Komisja ds. Etyki Zawodowej czuje się w obowiązku dokonać krótkiego podsumowania głównych wniosków wynikających z jej prac i dyskusji przeprowadzonych w tym okresie. Wśród nich szczególne znaczenie miała otwarta w 2003 roku dla całej społeczności akademickiej naszej uczelni dyskusja internetowa, "Problemy etyczne w procesie dydaktycznym", w której wzięli udział zarówno liczni studenci jak wielu pracowników. Jako pierwszy temat dyskusji zaproponowano "Oszustwa egzaminacyjne", ale już wkrótce stało się jasnym, że ten pozornie ograniczony temat dotyczący przede wszystkim ściągania, uruchomił dyskusję sięgającą głęboko do istotnych przyczyn niekorzystnych zjawisk obserwowanych w procesie kształcenia. Przyczyn tych zjawisk należy szukać nie tylko na sali egzaminacyjnej. Zdaniem większości uczestników dyskusji, decydujące znaczenie ma cały proces kształcenia i niezbędna jest poprawa jego jakości. W dzisiejszym świecie powszechnego dostępu do wyższej edukacji i umasowienia kształcenia już sama "korporacja profesorów" wobec której są szczególne wymagania etyczne, nie wystarcza. Powinna być ona wspomagana przez zapewniającą wysoką jakość kształcenia organizację procesu dydaktycznego.

Wiele osób, które wzięły udział we wspomnianej dyskusji internetowej eksponowało rolę kadry nauczającej i obowiązku dawania przykładu własną rzetelną pracą. Podkreślano, że jednym z podstawowych celów kształcenia jest wdrożenie umiejętności "uczenia się" - umiejętności szczególnie niezbędnej wobec dynamicznego rozwoju techniki. Osiągnięcie tego celu wymaga od prowadzących zajęcia dydaktyczne szczególnego wysiłku. Nie wystarczy bowiem "przekazywać wiedzę", lecz trzeba tworzyć warunki do opanowania umiejętności korzystania z tej wiedzy, a co więcej, do jej uzupełniania z dostępnych źródeł. Jeśli prowadzący przedmiot potrafi zadbać o dobre przygotowanie zajęć audytoryjnych, laboratoryjnych, pracowni problemowych i na koniec zorganizuje prawidłowo system egzekwowania postępów w uczeniu się, to problem ściągania stanie się marginesem. I odwrotnie np. próba egzekwowania nadmiaru wiedzy pamięciowej w oczywisty sposób prowokuje zdających do szukania ratunku w ściąganiu, a jednocześnie wskazuje na niezrozumienie przez nauczyciela celów kształcenia. Przypomnijmy jeszcze raz, że podstawowym celem procesu kształcenia jest nabycie umiejętności korzystania z wiedzy. Taką umiejętność powinien wynieść każdy absolwent uczelni - szczególnie uczelni technicznej.

Na każdym etapie doskonalenia systemu kształcenia należy przywoływać ogólne cele do osiągnięcia, treści programów nauczania i pożądane formy nauczania.

Celem jest wykształcenie inżyniera - obywatela świadomego swej roli w nowoczesnym, demokratycznym państwie, wrażliwego na aspekty etyczne, społeczne, ekonomiczne i związane z ochroną środowiska naturalnego, świadomego odpowiedzialności spoczywającej na nim w życiu osobistym i zawodowym. Programy nauczania powinny brać pod uwagę, że absolwent musi być przygotowany do pracy w zawodzie z perspektywą około 50 lat. Budując te programy powinno się uwzględniać, że w tym okresie wiedza specjalistyczna ulegnie znacznym zmianom, częściowo dezaktualizacji. Zadania, które życie i praca zawodowa stawia przed absolwentami, coraz częściej będą odbiegały od specjalności dyplomowania. Te spostrzeżenia uzasadniają w pełni konieczność kształcenia szerokiego, z naciskiem na trwałe elementy wiedzy i umiejętności o charakterze uniwersalnym.

Przy tworzeniu programów nauczania należy uwzględniać z właściwą wagą podział na kształcenie podstawowe (ogólne i kierunkowe) i na specjalistyczne. Kształcenie podstawowe powinno stanowić bazę wykształcenia nowoczesnego inżyniera, obejmując takie przedmioty jak matematyka, fizyka, informatyka, itp. W ramach przedmiotów tej kategorii należy zwrócić szczególną uwagę na biologię, której elementy coraz silniej przenikają do współczesnej techniki i technologii (biotechnologia). Niezbędne są we właściwym wymiarze przedmioty humanistyczne rozszerzające horyzonty intelektualne studentów jak filozofia, socjologia, logika i etyka. W ramach kształcenia podstawowego powinny pojawiać się treści niezbędne dla wyrobienia ogólnych umiejętności, w tym komunikacja społeczna, technika prezentacji, zasady badań eksperymentalnych oraz metody samokształcenia dla stałego aktualizowania i uzupełniania swojej wiedzy. Przedmioty specjalistyczne powinny demonstrować możliwości stosowania wiedzy podstawowej w określonych obszarach wiedzy inżynierskiej i powinny prowadzić do wdrażania i utrwalania odpowiednich umiejętności.

O skuteczności uczenia się w wysokim stopniu decyduje forma zajęć. Bierne słuchanie wykładów jest formą znacznie mniej efektywną niż samodzielne rozwiązywanie przez studenta zadań zleconych i kontrolowanych przez opiekuna naukowego. Dlatego należy dążyć do przesunięcia ciężaru wysiłku kadry nauczającej z "przekazywania wiedzy istniejącej" na "stwarzanie warunków do opanowania i wdrażania umiejętności o trwałej przydatności". W szczególności należy tu wymienić rozwijanie umiejętności wykorzystywania wiedzy ogólnej (podstawowej) do rozwiązywania zadań szczegółowych. Chociaż w obecnych warunkach finansowania szkolnictwa wyższego nie jest to łatwe zadanie, w programach powinny dominować laboratoria, pracownie problemowe, seminaria i konwersatoria skłaniające studentów do aktywnego zaangażowania i systematycznej pracy.

Biorąc pod uwagę wyżej przedstawione wnioski, byłoby celowym podjęcie przez właściwe Komisje Senackie PW opracowania wytycznych dobrej praktyki w procesie dydaktycznym. Określenie takich wytycznych, które byłyby powszechnie zrozumiałe i możliwe do wdrożenia w poszczególnych jednostkach uczelni, stanowiłoby istotny element odniesienia się do problemów etycznych występujących w procesie dydaktycznym, zarówno po stronie "uczących" jak i "nauczanych". Wytyczne dobrej praktyki powinny m.in. zawierać uzgodnione i zaakceptowane przez środowisko procedury postępowania w przypadku pojawienia się zarzutów postępowania naruszającego normy etyczne. Podejmując pracę nad określeniem wytycznych dobrej praktyki nauczania oraz właściwych procedur postępowania, należy uwzględnić wyniki podobnych prac prowadzonych przez uczelnie zagraniczne, szczególnie w państwach Wspólnoty Europejskiej.

W ślad za ustaleniami "Dobrej praktyki badań naukowych"1, podstawowe cechy dobrej praktyki w procesie dydaktycznym powinno obejmować przestrzeganie podstawowych zasad pracy dydaktycznej, takich jak służba prawdzie, uczciwość, odpowiedzialność, życzliwość, sprawiedliwość, rzetelność, tolerancja, lojalność i samodzielność.2

Praktyczna realizacja tych zasad jest w gestii Kierownictwa Uczelni, Senatu, Dziekanów, Rad Wydziału, Samorządu Studentów – całej społeczności naszej Uczelni. W przyszłej kadencji władz akademickich powinny być podjęte działania do wykorzystania mechanizmów i instytucji takich jak pełne wykorzystanie samorządu studenckiego, angażowanie starszych roczników studentów w procesie dydaktycznym niższych semestrów czy wprowadzenie zewnętrznej oceny programów nauczania i osiągnięć studentów. Egzekwowanie wiedzy powinno być szczególnie rozważne, rzetelne i sprawiedliwe. Ograniczenia finansowe nie mogą być przeszkodą w podjęciu tych działań.

Powyższe wnioski i sugestie Komisja przedstawia z myślą o jej działalności w następnych kadencjach. Sądzimy, że proponowane działania powinny przynieść większą korzyść dla umocnienia postaw etycznych w naszej społeczności akademickiej niż podejmowane przez wiele innych uczelni prace nad kodyfikacją zasad etycznych. Wartość akademickich kodeksów etycznych jest poza wszelką dyskusją, lecz samo ich sformułowanie nie jest warunkiem dostatecznie mobilizującym do ich stosowania. Praktyczne wdrażanie zasad etycznego postępowania w ramach procedur dobrej praktyki w procesie dydaktycznym, staje się wyzwaniem na miarę dzisiejszych czasów i misji Politechniki Warszawskiej.

Warszawa, czerwiec 2005 r.